پرسش : آیا امام زمان علیه السلام دارای زن و فرزند هستند؟
پاسخ : یکى از مباحث پیرامون شخصیّت حضرت مهدى (عج)، زندگى شخصى و خانوادگى آن حضرت است، سخن از ازدواج یا عدم آن و داشتن فرزند و مکان زندگى و وضعیّت زندگى اولاد او و کیفیّت زندگى آن حضرت از بحث هاى جذّابى است که احیاناً در اذهان بسیارى از معتقدان به او ابهاماتى وجود دارد، که معمولا با جواب هاى ضدّ و نقیضى نیز مواجه می شوند.
اساساً غیبت طولانى آن حضرت از نگاه زندگانى شخصى و خصوصى وى این سؤال را بوجود می آورد که آیا در این مدّت، حضرت مهدى (علیه السلام) ازدواج کرده است یا خیر؟
برخى این سؤال را به صورت اشکال مطرح کرده و می گویند: اگر ازدواج کرده و همسر دارد، لازمه اش داشتن فرزند است، و لازمه این نیز فاش شدن اسرار و شناسایى آن حضرت است، که با حکمت و فلسفه غیبت منافات دارد.
و اگر ازدواج نکرده است، پس به سنّت رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) و به امر شرعى مستحب عمل نکرده است، که این هم با مقام و شأن آن حضرت نمی سازد، زیرا وى رهبر دینى مردم است و در عمل به مستحبات همچون واجبات، باید پیشقدم باشد، و فرضِ وجود امامی که مستحب مؤکّد شرعى را ترک کند، و در واقع عمل مکروهى را انجام دهد بسیار مشکل، و جاى استبعاد دارد.
پس اگر ازدواج نکرده باشد اشکال ترک مستحبّ از طرف معصوم، و اگر ازدواج کرده باشد اشکال فاش شدن اسرار و تضادّ با فلسفه غیبت پیش می آید، و چون طرفین قضیّه با اشکال مواجه است، عدّه اى چنین نتیجه گیرى می کنند که اصلا آن حضرت وجود ندارد.
نکته دیگر این که اصل ازدواج یا عدم ازدواج آن حضرت جزء اعتقادات ما نیست، بلکه از مسائل شخصى است که در روایات نیز به آن تصریح نشده، و مورد بحث امامان قبلى نیز نبوده است، و کسانى هم که در دوران غیبت توفیق درک حضور آن حضرت را داشته اند آن قدر سؤالات و مشکلات در ذهنشان بوده است که به این گونه سؤالات نرسیده اند.
در دوران غیبت صغرى نیز از نائبان خاصّ، در این زمینه سخنى شنیده نشده است.
از سوى دیگر ذهن انسان در کنار سؤال از ازدواج حضرت مهدى (علیه السلام)، سؤالات دیگرى نیز می سازد از جمله این که:
آیا امام مهدى (علیه السلام) داراى فرزند است؟
آیا مکان خاصّى براى زندگى وى و فرزندانش وجود دارد؟
آیا فرض وجود فرزند و همسر براى آن حضرت با حکمت و فلسفه غیبت سازگارى دارد؟
و در صورت ازدواج نکردن، آیا بر خلاف سنّت و دستور پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) عمل نکرده است؟
و سؤالات دیگرى که این مقاله در صدد جواب دادن به بعضى از آنهاست.
بنابراین، پس از طرح سؤال اصلى و بیان دیدگاه هاى متفاوت و دلائل آنها، و نیز بررسى دلائل، سعى می شود تا به نتیجه اى مناسب و جامع برسیم.
آیا حضرت مهدى (علیه السلام) ازدواج کرده و داراى فرزند می باشد؟
در پاسخ به این پرسش، با توجّه به مسائل اعتقادى مانند: حکمت یا فلسفه غیبت، و نیز مسائل فقهى همچون استحباب شرعى ازدواج، و متونى که مستقیم یا غیر مستقیم دلالت بر ازدواج آن حضرت دارند، سه نظریّه وجود دارد:
نظریّه أوّل:
عدّه اى معتقدند که حضرت مهدى (علیه السلام) ازدواج کرده است، و براى اثبات این نظریّه به دلائل ذیل استناد جسته اند.
دلیل اول: استحباب ازدواج:
ازدواج و نکاح در اسلام مستحبّ مؤکّد و سنّتى نبوى است، پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) نسبت به امر ازدواج و ترویج آن تأکید داشته، و امّت خود را به این امر تشویق و ترغیب می کردند، و بارها فرموده اند: «نکاح کنید و با تشکیل خانواده بر تعداد خود بیافزایید، که من در روز قیامت به شما اگر چه فرزندى سقط شده باشد مباهات می کنم [۱] در احکام دین ازدواج سنّتى حسنه و مورد تأیید، و عزوبت (همسر نداشتن و مجرّد بودن) مکروه است.
و ازطرفى ازدواج نکردن، اعراض از سنّت رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) است، چرا که آن حضرت (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود: «نکاح سنّت من است، و هر کس از آن اعراض کند (روى برگرداند و ازدواج نکند) از من نیست[۲] اکنون که سالیان متمادى از عمر حضرت مهدى (علیه السلام) می گذرد، آیا می توان گفت: او مستحبّ مؤکّد را ترک، و مرتکب مکروه شده است؟
هرگز نمی توان این گونه نتیجه گرفت، چرا که او امام است، و در عمل به مستحبّات شرعى از همه مردم سزاوارتر است، پس او ازدواج کرده و داراى همسر می باشد.
در کتاب «النجم الثاقب» در پاسخ منکرین وجود اهل و عیال براى امام مهدى (علیه السلام) چنین آمده است: «چگونه ترک خواهند کرد، چنین سنّت عظیمه جدّ اکرم خود را با آن همه ترغیب و تحریص که در فعل آن و تهدید و تخویف در ترک آن شده، و سزاوارترین امّت در اخذ به سنّت پیغمبر امام هر عصر است، و تاکنون کسى ترک آن سنّت را از خصائص آن حضرت نشمرده است [۳] و نیز در کتاب «الشموس المضیئة» آمده است: «اگر در این زمینه (داشتن همسر و خانواده) هیچ نقل روایى وجود نداشت، و فقط همین مطلبى که آن حضرت با وجود سنّ زیاد از نظر جسمی جوانى قویّ البنیه است… و نیز می دانیم که آن حضرت به سنّت پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) عمل می کند، در قبول این مطلب که آن جناب همسر و فرزندانى دارد کافى بود»[۴].
نقد و بررسى:
دلیل مزبور شامل دو قسمت است:
قسمت اوّل: ازدواج سنّت رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم)، و امرى نیکو و مستحبّ شرعى است.
قسمت دوّم: امام زمان (علیه السلام) لزوماً به این سنّت و امر شرعى عمل می کند.
هر دو مقدّمه نیازمند بررسى و تأمّل است.
امّا استحباب ازدواج [۵] از آیات و روایات فراوانى استفاده می شود مانند: آیه شریفه (فَانکِحُواْ مَا طَابَ لَکُم مِّنَ النِّسَآءِ) [۶] و آیه (وَأَنکِحُواْ الاَْیَـمَى مِنکُمْ وَالصَّـلِحِینَ مِنْ عِبَادِکُمْ وَإِمَآئـِکُمْ )[۷] و همچنین در حدیثى رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) ازدواج را سنّت خود می داند [۸]، و در حدیثى دیگر می فرماید: هر کسى از آن اعراض کند از من نیست.[۹] و در روایاتى دیگر ازدواج امرى پسندیده و ممدوح دانسته شده[۱۰] و بر تولید نسل و بقاء آن توصیه شده و کثرت مسلمین مایه مباحات پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) شمرده شده است.
در اهمیّت و تشویق به ازدواج چنین آمده است: «هر کس ازدواج کند نصف دینش را بدست آورده است»[۱۱]، و نیز امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «دو رکعت نماز کسى که ازدواج کرده با فضیلت تر است از هفتاد رکعت نماز کسى که بدون همسر است»[۱۲]، و همچنین در روایات فراوانى نقطه مقابل ازدواج یعنى ترک ازدواج مذمّت شده و از ناحیه ائمّه (علیهم السلام) امرى مکروه و ناپسند شمرده شده است.[۱۳] که این روایات نیز به قرینه مقابل دلالت بر استحباب ازدواج دارند.
با توجّه به آیات و روایات فوق و وجود کلمات امر مانند «انکحوا» در آیات، و تشویق به ازدواج در روایات، و توصیه کردن در عمل به سنّت رسول خدا، فقهاى بزرگوار اسلام، استحباب شرعى ازدواج را استنباط کرده و بر طبق آن به استحباب[۱۴]، و بعضى به استحباب مؤکّد فتوى داده اند، و برخى آن را در شرایطى واجب می دانند[۱۵].
از سوى دیگر از عمومات و اطلاقات ادلّه استحباب ازدواج بدست می آید که:
اوّلا: ازدواج چه به صورت دائم و چه به صورت غیر دائم (موقّت) مستحب شرعى است.
ثانیاً: استحباب ازدواج مخصوص مشتاقان و کسانى که نیازمند به همسر می باشند نیست، بلکه شامل غیر مشتاقان و کسانى که در خود احساس نیاز به همسر نمی کنند نیز می باشد.[۱۶] چرا که علّت این حکم شرعى در اشتیاق به جنس مخالف و یا اطفاء (خاموش کردن) غریزه جنسى خلاصه نشده است، تا گمان شود ازدواج براى غیر مشتاقان استحباب ندارد، بلکه مواردى از قبیل: تکثیر نسل، و ابقاء نوع انسانى، و کثرت تعداد موحّدین، در استحباب شرعى ازدواج دخالت دارند.[۱۷] پس اگر ازدواج براى تأمین این اغراض هم باشد، از جهت شرعى مستحب است، و داراى مطلوبیّت شرعى است.
بدیهى است که استحباب ازدواج فقط مختصّ به ازدواج دائم نیست، بلکه شامل غیر دائم و مِلک یمین (کنیزان) نیز می شود.[۱۸] و به همین جهت این گونه به نظر می رسد که تحقّق یک مرتبه از ازدواج در طول عمر براى عمل کردن به این مستحبّ شرعى کافى است، اگر چه بنا به عللى[۱۹] بین زوج و زوجه جدایى حاصل شده باشد.
امّا با تأمّل در روایاتى که در آن عزوبت (همسر نداشتن) مکروه دانسته شده است حتّى براى مدّتى اندک[۲۰]، معلوم می شود که مقصود از استحباب ازدواج، استمرار آن تا پایان عمر است.
پس عمل کردن به استحباب ازدواج در صورتى کافى است که استمرار و دوام داشته باشد نه فقط صرف تحقّق آن، همان طور که این استحباب فقط به داشتن یک همسر نیست بلکه تعدّد آن نیز مستحب شرعى است.[۲۱] بنابراین درباره مقدّمه أوّل (ازدواج سنّت پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم)، و امرى مستحب است) چنین نتیجه می گیریم:
زدواج مستحب شرعى است، خواه نیاز به ازدواج باشد و خواه نباشد، خواه دائم و خواه موقّت.
۲. این استحباب دوام و استمرار دارد، و شامل تمام عمر انسان می شود.
۳. تعدّد همسر نیز مستحب شرعى است.
و امّا مقدّمه دوّم (لزوم عمل امام (علیه السلام) به امر شرعى و سنّت رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) ) در اذهان سؤالاتى را به وجود می آورد، از جمله این که:
با کثرت امور مستحبّى، آیا امام (علیه السلام) به همه آنها عمل می کند؟ یا این که از آن امور انتخاب کرده و گزینشى عمل می کند؟ آیا لزوم عمل به امور مستحب براى امام ضرورى است؟
بدون تردید امامان مانند پیامبران چون هدایت مردم را بعهده دارند، و رهبران الهى محسوب می گردند، همیشه در عمل به احکام الهى پیشقدم بوده اند، و اساساً رسالت آنان ایجاب می کرد که أوّل خودشان عامل به احکام الهى باشند، و از دستورات الهى سرپیچى نکنند، و در صحنه عمل براى دیگران الگو و نمونه باشند، لذا عمل نکردن به اوامرى که حکایت از محبوبیّت نزد خداوند دارد (خواه واجب و خواه مستحب) براى رهبران دینى مذموم است، و شأن و رسالت آنان اقتضاء دارد که آنها به دستورات واجب و مستحب عمل کنند، پس امام (علیه السلام) نیز به آنها عمل می کند.
بنابراین، دو نکته در لزوم عمل کردن امام به مستحبّات وجود دارد.
هدایت و رهبرى و الگوى کامل بودن براى مردم که ایجاب می کند امام در زندگى و معاشرت و در برخورد با دیگران به نحو احسن عمل کند، و در عمل به دستورات دینى (واجب و مستحب ) پیشقدم باشد.
۲. اقتضاى شأن و منزلت انسان کامل ایجاب می کند که به مستحبّات عمل کند، بدون تردید نکته أوّل در زمان غیبت امام (علیه السلام) موضوعیّت ندارد، زیرا امام (علیه السلام) در مرأى و منظر مردم نیست، و امامت وى در باطن است، نه در ظاهر.[۲۲] ولى نکته دوّم در رسیدن به مطلوب (امام پایبند به مستحبّات شرعى است، و سزاوارتر از دیگران است) کافى است.
با توجّه به دو مقدّمه اى که گذشت، عدّه اى معتقدند که امام زمان (علیه السلام) در عصر غیبت ازدواج کرده و صاحب همسر و فرزند است.
دلیل دوم: استدلال به روایات:
دلیل دیگر معتقدین به ازدواج حضرت مهدى (علیه السلام) تمسّک به بعضى از روایات است، از جمله:
۱. مفضّل بن عمر از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «… از مکان او هیچ یک از اولاد و دیگران اطلاع نمی یابد، مگر مولایى که متولّى امر اوست»[۲۳]، در این روایت وقتى که سخن از جا و مکان و محلّ زندگى آن حضرت می شود، امام صادق (علیه السلام) می فرماید: کسى از مکان او اطلاع ندارد حتّى اولادش، پس معلوم می شود او اولادى دارد، و داشتن اولاد حاکى از ازدواج امام است.
امّا با تأمّل در این روایت نکاتى به نظر می رسد که مانع از استدلال بر ازدواج آن حضرت است، آن نکات عبارتند از:
الف ـ این روایت در کتاب الغیبه نعمانى نیز نقل شده است، با این تفاوت که به جاى کلمه «ولد» کلمه «ولى» آمده است : «ولا یطّلع على موضعه أحد من ولیّ ولا غیره[۲۴] از مکان او کسى از ولى و غیر ولى اطّلاع نمی یابد»، یعنى دوست و غیر دوست، آشنا و غیر آشنا، از مکان او خبرى ندارند، و نمی دانند او کجاست.
در این روایت هیچ سخنى از فزرند و فرزندان نیست، بنابراین، با توجه به این نقل اعتمادى بر آن روایت نیست.
ب ـ در روایت سخن از فرزند است، ولى از این جهت که بگوییم الآن امام (علیه السلام) داراى فرزند و همسر باشد نیست، و به اصطلاح مجمل است، چرا که امکان دارد منظور فرزندانى باشند که در آستانه ظهور و یا پس از ظهور امام (علیه السلام) به دنیا می آیند.
ج ـ ممکن است این روایت و امثال آن بیانگر مبالغه در خفاى شخص باشد، یعنى هیچ کس نمی داند که او در کجاست، حتّى اگر داراى فرزند هم باشد، فرزندانش نیز از جایگاه او اطّلاع ندارند.[۲۵]
د ـ از جهت سند مخدوش است، زیرا یکى از راویان آن ابراهیم بن مستنیر و در جاى دیگر عبد اللّه بن مستنیر است و هر دو مجهول اند.
با توجّه به نکات فوق، استدلال بر ازدواج امام (علیه السلام) در عصر غیبت مشکل، بلکه بعید به نظر می رسد.
. سیّد ابن طاوس از امام رضا (علیه السلام) نقل کرده است، که آن حضرت فرمود: … خدایا، مایه چشم روشنى و خوشحالى امام زمان (علیه السلام) را در او و خانواده و فرزندان و ذرّیه و تمام پیروانش فراهم فرما»[۲۶].
در این روایت سخن از خانواده و فرزندان آن حضرت است، ولى چون معلوم نیست که وجود این فرزندان پیش از ظهور است یا پس از آن، از این جهت مجمل است، و نمی توان به آن استناد کرد.
۳. ابو بصیر از امام صادق (علیه السلام) نقل کرده است که فرمود: «گویا می بینم که قائم ما با خانواده اش در مسجد سهله اقامت گزیده است، ابو بصیر می گوید: گفتم منزلش آنجاست؟ فرمود: آرى. گفتم: فدایت شوم! قائم همیشه در آن مسجد است؟ فرمود: آری… [۲۷] این روایت نیز دلالت بر وجود فرزند براى امام (علیه السلام) پیش از ظهور ندارد، و چه بسا مرادش اولاد آن حضرت پس از ظهور باشد، همان طور که از سیاق کلام در اکثر روایات که به نمونه هایى از آنها اشاره خواهیم کرد، این گونه استفاده می شود.
۴. روایتى مرحوم مجلسى (رحمه الله) در بحار الأنوار از على بن فاضل نقل کرده است، که در آن به مکان و جزیره اى اشاره شده که نسل و فرزندان آن حضرت، زیر نظر وى جامعه نمونه اسلامی تشکیل داده و براى خود حکومت دارند[۲۸]، این مکان نامعلوم است، و هر کس نمی تواند به آنجا برود، و دسترسى براى عموم مردم ممکن نیست.
تمسّک به این روایت نیز نمی تواند اثبات کند که آن حضرت ازدواج کرده و در نتیجه فرزندانى دارد و لازمه آن نیز زندگى در مکان خاصّ است، زیرا اولاًّ: از نوع بیان روایت به دست می آید که این روایت اعتبار قابل ملاحظه اى در نزد مرحوم مجلسى (رحمه الله) نداشته است، زیرا می گوید:
«چون این حدیث را در کتاب هاى معتبر نیافتم آن را به طور مستقل و جدا می آورم»[۲۹].
ثانیاً این داستان با وجود تناقضات فراوان و سخنان بى اساس و نیز مجهول بودن عدّه اى از روات آن، قابل استناد نیست، حتّى بعضى از محقّقین با بررسى هاى گسترده اى که انجام داده اند، معتقدند جزیره خضراء افسانه اى بیش نیست و واقعیت ندارد.[۳۰] و برخى همچون آقابزرگ تهرانى می گویند: این داستان تخیّلى است.[۳۱] روایتى که ابن طاووس از امام رضا (علیه السلام) نقل کرده است، که فرمود: «اللّهمّ صلّ على ولاة عهده والأئمّة من ولده .
ابن طاووس می گوید: روایت فوق این گونه نیز نقل شده «اللّهمّ صلّ على ولاة عهده والأئمّة من بعده[۳۲] این روایت نیز نمی تواند اثبات کند که آن حضرت داراى فرزند است.
زیرا با وجود دو گونه نقل معلوم نیست مقصود فرزندان بعد از آن حضرت است، یا امامان پس از او، بنابراین روایت مجمل است، علاوه این دو روایت ناظر به پس از ظهور حضرت است نه پیش از آن.
صاحب کتاب الشموس المضیئة پس از نقل هفت روایت درباره اقامتگاه و خانواده داشتن آن حضرت که بعضى از آن را آورده ایم، چنین نتیجه می گیرد. «از مجموع این روایات معلوم می شود که حضرت حجّت (علیه السلام) خانواده و اقامتگاه دارد، هر چند که جزئیّات آن را نمی دانیم[۳۳] سپس اضافه می کند که داستان جزیره خضراء به نقل از مرحوم علامه مجلسى (رحمه الله) و داستانى قریب به آن در اثبات الهداة با این قید که شیعیان آن جزیره از تمام مردم دنیا تعداد شان بیشتر است و هر یک از فرزندان امام (علیه السلام) در آن جزیره ها حکومتى دارند، چنین آورده است: «با توجه به عمر طولانى و مبارک ایشان ممکن است آن حضرت همسر و فرزندان متعدّدى داشته باشد که بعضى مرده و برخى زنده اند.
بنابراین، آن حضرت فرزندان و نوادگان زیادى خواهد داشت که شمارش آنها به سادگى ممکن نیست.[۳۴] با عنایت و دقّت در مطالب کتاب مذکور توجّه به چند نکته ضرورى است:
اوّلا: نمی توان به آن هفت روایت در اثبات ازدواج آن حضرت و در نتیجه وجود فرزندان و داشتن اقامتگاه استناد کرد، چرا که برخى از آن روایات همان روایاتى است که قبلا به آنها اشاره شد.[۳۵] و برخى دیگر گویاى وجود همسر و فرزند براى آن حضرت نیست. و بعضى دیگر با خفاى شخصى و عدم اطلاع از مکان او سازگارى ندارد.
ثانیاً: وجود فرزندان بى شمار آن حضرت با فلسفه غیبت منافات دارد، زیرا ممکن است فرزندان در صدد تشخیص هویّت خود برآیند، و خواهان دانستن حسب و نسب خود باشند.[۳۶]
ثالثاً: چطور ممکن است شیعیان آن جزیره (بنابر نقل وى از کتاب إثبات الهداة) [۳۷] تعدادشان از تمام مردم دنیا بیشتر باشد. با این که علم پیشرفته ى نقشه بردارى و جغرافیاى امروز در شناسایى نقاط این کره خاکى چیزى را از قلم نینداخته است، و امروزه جایى وجود ندارد که ناشناخته باشد، حتّى مثلث برمودا، [۳۸] کاملا شناخته شده و اسرارش (خواص مغناطیسى) آشکار گشته و تعداد زیادى به آن مکان رفته اند و گزارش هاى متعدّدى ارائه کرده اند. بنابراین معقول نیست که جمعیّتى چند میلیاردى بیش از جمعیّت فعلى جهان در مکانى زندگى کنند و کسى هم از آنها هیچ گونه اطلاعى نداشته باشد.[۳۹]
به هر جهت این گونه مطالب نمی تواند دلیلى قاطع بر اثبات ازدواج و در نتیجه فرزندان و مکان اقامت خاصّى براى آن حضرت باشد.
برخى ممکن است براى اثبات ازدواج و فرزند داشتن حضرت مهدى (علیه السلام) به کنیه مشهور آن حضرت یعنى «أبا صالح» استدلال کنند، و بگویند این کنیه به معناى پدر صالح است. و این دلالت بر وجود فرزندى بنام صالح براى آن حضرت دارد
.
این نیز سخن درستى نیست زیرا:
اوّلا: با جستجو و تفحّص در میان کنیه هاى نقل شده براى حضرت مهدى (علیه السلام) در کتاب هاى معتبر، چنین کنیه اى نقل نشده است، بلکه به نظر می رسد این کنیه بر اثر کثرت استعمال در میان مردم، معروف شده است، و در بعضى از مجلاّت[۴۰] و کتاب ها که در پاسخ از این سؤال مطالبى گفته شده است، بیشتر جنبه هاى ذوقى و استحسانى، با احتمالاتى بدون ذکر سند و دلیل در نظر گرفته شده است، مثلا: گفته شده است که این کنیه ممکن است از آیه شریفه (وَلَقَدْ کَتَبْنَا فِى الزَّبُورِ مِنم بَعْدِ الذِّکْرِ أَنَّ الاَْرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِىَ الصَّــلِحُونَ) [۴۱] گرفته شده باشد.[۴۲] و یا می گویند: چه مانعى دارد که ما به آن حضرت بگوئیم أبا صالح یعنى پدر تمام نیکى ها و خوبی ها؟
و ممکن است برخى استدلال کنند به احادیثى که در آنها واژه أبا صالح و صالح بکار رفته است.
مرحوم مجلسى (رحمه الله) نیز در این رابطه داستانى در بحار الأنوار نقل کرده است، در حالی که با رجوع به آن احادیث و دقّت در آنها معلوم می گردد، صالح یا أبا صالح نام جنّى است که مأموریت دارد تا اشخاص گمشده را هدایت و راهنمایى کند.
در کتاب من لا یحضره الفقیه چنین آمده است: «امام صادق (علیه السلام) فرمود: هرگاه راه را گم کردى صدا بزن یا صالح! یا بگو: یا أبا صالح راه را به ما نشان دهید، خداوند شما را رحمت کند!»[۴۳].
امّا مرحوم مجلسى (رحمه الله) در حکایات و داستان هاى اشخاصى که امام زمان (علیه السلام) را دیده اند «قضیه اى را از پدرش نقل می کند و او نیز از شخصى بنام امیر اسحاق استرآبادى که چهل مرتبه با پاى پیاده به حجّ مشرّف شده بود نقل می کند که در یکى از سفرهایش قافله را گم کرد و متحیّر با حالت عطش و بى آبى مانده بود، سپس صدا زد یا صالح یا أبا صالح ما را راهنمایى بفرما، ناگاه شخص سواره اى را از دور دید که آمد و او را راهنمایى کرد و به قافله اش رساند، وى می گوید: پس از آن قضیّه من متوجه شدم که او حضرت مهدى (علیه السلام) بوده است.» [۴۴] روشن است که این قضیه ارزش علمی و استدلالى ندارد، و صرفاً داستانى بیش نیست، زیرا معلوم نیست که شخص مورد نظر واقعاً امام (علیه السلام) را دیده باشد.
ثانیاً: با توجّه به معانى مختلف کلمه «أب» در لغت عرب که تنها به معناى پدر نیست، بلکه به معناى صاحب و غیر آن نیز آمده است [۴۵]، و همچنین در روایتى از رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) آمده است که فرمود: «من و على پدران این امتیم»، می توان استفاده نمود که مقصود از این کنیه معناى پدرِ فرزندى به نام صالح نیست، بلکه أبا صالح یعنى کسى که افراد صالح و شایسته در اختیار دارد.
و نیز ممکن است کنیه ابا صالح بدین جهت باشد که امام زمان (علیه السلام) پدر و مجرى اصلاح جامعه است، یعنى او تنها کسى است که به اذن خدا جامعه بشرى را اصلاح خواهد نمود.
بنابراین با عنایت به مطالب فوق و احتمالات متعدّد، نمی توان از این کنیه بر ازدواج و داشتن فرزند براى آن حضرت استفاده کرد.
پس دلیل دوّم قائلین به ازدواج آن حضرت که روایات است مخدوش می شود، و جایى براى استفاده و استدلال به آن باقى نمی ماند، لذا نمی توانیم به آن روایات تمسّک کنیم.
امّا دلیل أوّل که براى ازدواج آن حضرت به استحباب شرعى ازدواج، و سنّت بودن آن استدلال شده بود، دلیل محکم و قابل قبولى است، چون مقتضى موجود است، اگر چه زمان استنتاج هنوز نرسیده، و زود است تا قضاوت قطعى بشود، چرا که باید دیدگاه مقابل را نیز بررسى کرد و از نبودن مانع و یا وجود امرى مهمتر از ازدواج نیز مطمئن شد.
آیا ازدواج امام (علیه السلام) با فلسفه غیبت سازگارى دارد؟
ـ نظریه دوّم:
برخى معتقدند که اساساً آن حضرت ازدواج نکرده است.
و تنها دلیل آنان این است که:
ازدواج امام (علیه السلام) با فلسفه غیبت سازگارى ندارد، زیرا لازمه ازدواج داشتن همسر و فرزند است، و این امر باعث می شود که حضرت شناخته شده و اسرارش فاش شود.
و از سوى دیگر غیبت به معناى خفاى شخص است، یعنى ناشناس بودن نه نامرئى بودن، در حالى که با ازدواج کردن شناخته می شود، و حداقلّ شناخته شدن شناسایى وى توسط همسرش می باشد.
امّا فلسفه غیبت بنا بر آنچه در روایات آمده است خوف از کشته شدن است، امام صادق (علیه السلام) درباره آن حضرت می فرماید: «براى غلام (مهدى علیه السلام) غیبتى است قبل از این که قیام کند، شخصى پرسید: براى چه؟ فرمود: می ترسد. سپس با دست مبارکش به شکمش اشاره کرد.» [۴۶] مقصود امام صادق (علیه السلام) از این حرکت احتمال کشته شدن آن حضرت است، و همچنین از امام سجّاد (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «در قائم ما سنّت هایى از پیامبران گذشته وجود دارد… و سنّتى که از موسى (علیه السلام) در او هست، خوف و غیبت است.» [۴۷] بنابراین، فلسفه ى غیبت، دورى و پنهان بودن از مردم است تا این که صدمه و گزندى به او نرسد، و از شرّ دشمنان در امان بوده و هر چیزى که خلاف آن باشد، بر آن حضرت روا نیست، و ازدواج با این امر و فلسفه منافات دارد.
در نتیجه می توان گفت: ازدواج کردن امرى است مستحب و پسندیده و مهمّ، و حفظ اسرار و پنهان زیستى و حفظ جان از گزند دشمنان امرى است اهمّ و مهم تر، و هر گاه امرى دائر شود بین مهمّ و اهمّ، عقل اهم را برمی گزیند.
به عبارت دیگر مصلحت اهمّ و فلسفه غیبت بیشتر است از مصلحت ازدواج، لذا فلسفه غیبت مانعى است براى ازدواج و می تواند از فعلیّت ازدواج جلوگیرى کند، و حال که ازدواج مانع دارد، ازدواج نکردن آن حضرت نمی تواند به عنوان اعراض از سنّت تلّقى شود، چون که وى اعراض نکرده، بلکه امر اهمّ را اختیار کرده است.
نقد و بررسى:
با عنایت به دلیل فوق ممکن است برخى در مقام جواب بگویند: پنهان زیستى و خوف آن حضرت از کشته شدن مانع از ازدواج نمی تواند باشد، زیرا در روایات موارد دیگرى نیز وجود دارند که به عنوان فلسفه ى غیبت شناخته می شوند، مانند:
الف) به دنیا آمدن مؤمنانى که در صلب افراد کافر هستند، درباره این مطلب امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «قائم ما اهل بیت تا تمام کسانى که (مؤمنان) در اصلاب پدران خود به ودیعت نهاده شده اند، خارج نشوند ظهور نخواهد کرد، و هنگامی که همه خارج شدند آن حضرت بر دشمنان خدا پیروز شده و آنها را می کشد.» [۴۸]
ب) امتحان الهى: امام کاظم (علیه السلام) به برادرش على بن جعفر فرمود: «براى صاحب این امر (امام مهدى علیه السلام) غیبتى است، که عدّه اى از معتقدین به وى برمی گردند، این غیبت محنت و سختى از طرف خداوند است که با آن خلقش را امتحان می کند.» [۴۹]
ج) سرّى از اسرار الهى: در روایتى از امام صادق (علیه السلام) چنین نقل شده است: «صاحب این امر غیبتى دارد که گریزى از آن نیست… راوى پرسید: چرا؟ فرمود: به دلیل امرى که ما اجازه بازگو کردنش را نداریم. راوى پرسید: پس حکمت غیبت او چیست؟ فرمود: همان حکمتى که در غیبت حجّت هاى دیگر خداوند بوده است که پس از ظهورش کشف خواهد شد، همان طور که فلسفه کارهاى خضر نبى (علیه السلام) براى موسى (علیه السلام) تا هنگام جدایى آنها کشف نشد، سپس امام فرمود: اى پسر فضل! این امر از امور خداوند و از اسرار الهى و غیبى از غیب هاى خداست.» [۵۰]
با توجّه به موارد مذکور، و موارد دیگرى که به عنوان فلسفه غیبت شمرده شده است، نمی توان فلسفه غیبت را فقط در خوف از کشته شدن دانست که با ازدواج آن حضرت منافات داشته باشد، شهید سیّد محمّد صدر در این رابطه می نویسد: «اگر بپذیریم که غیبت آن حضرت به معناى مخفى شدن شخص وى است بدین معنا که جسم مبارک او از دیدهها مخفى شده و با اینکه میان انبوه جمعیّت بوده و آنها را میبیند اما آنها او را نمیبینند، در این صورت باید گفت آن حضرت ازدواج نکرده و تا زمان ظهور مجرّد خواهد بود.
و این مسأله هیچ بعدى هم ندارد زیرا هر چیزى که با غیبت در تضادّ باشد و آن حضرت را با خطر مواجه کند بر وى جایز نیست، چرا که ازدواج باعث کشف شدن امر آن حضرت می‌گردد.
علاوه بر آن براى ازدواج لزوماً باید آن حضرت ظاهر شده و در معرض دید مردم قرار گردد، و این همان چیزى است که باید از آن اجتناب کند.
و این فرض که فقط براى همسر خود آشکار شود، اگر چه عقلا ممکن است ولى فرض آن بسیار بعید است بلکه فرض باطلى است، زیرا چنین زنى با خصوصیات خاصّ به طورى که امام(علیه السلام)هویّت واقعى خود را از او مخفى نکند، و هیچ خطرى هم از ناحیهى او متوجّه امام(علیه السلام) نباشد، چنین زنى بین زنان عالم یافت نمیشود، چه رسد به اینکه بگوییم در هر عصرى چنین زنى وجود دارد امّا اگر غیبت را به معناى پنهان بودن و پوشیدگى عنوان آن حضرت بدانیم بدین معنا که او به صورت ناشناس در بین مردم زندگى میکند، در این صورت هیچ اصطکاکى با ازدواج ندارد و از آسانترین کارهاست، زیرا ازدواج به صورت ناشناس صورت گرفته و همسر وى نیز در طول عمر خود بر هویت واقعى او آگاه نخواهد شد، و اگر به علّت عدم مشاهده پیرى در چهرهى آن حضرت به هویت وى گمانى برد، حضرت او را طلاق داده و یا در شهرى دیگر، دورِ جدیدى از زندگى خود را آغاز کرده و دوباره ازدواج میکند.
سپس شهید صدر میگوید: «حال که ثابت شد که ازدواج آن حضرت در عصر غیبت ممکن است، امکان دارد بگوئیم این امر تحقّق یافته است، چون مهدى(علیه السلام) به تبعیّت از سنّت اسلامی سزاوارتر است، خصوصاً اگر معتقد شدیم که معصوم تا جایى که ممکن است به مستحبّات عمل کرده و مکروهات را ترک می کند.
بنابراین التزام به این که ازدواج وى در عصر غیبت ممکن است در اعتقاد به آنکافى است» [۵۱].
با عنایت و دقّت در دلیل قائلین به ازدواج نکردن آن حضرت و جواب مذکور، و کلام شهید سیّد محمّد صدر نکاتى قابل تأمّل است. از جمله:
۱. مواردى که به عنوان فلسفه ى غیبت از روایات قابل استفاده است که به چند نمونه ى آن اشاره شد، در عرض یکدیگر نیستند، به این معنا که اگر غیبت براى امتحان باشد، دیگر مسأله ى خوف و ترس از کشته شدن در آن نیست. بلکه اینها در طول یکدیگرند، لذا نمیتوان با بیان موارد دیگر فلسفه غیبت قائل به ازدواج امام(علیه السلام) شد. چون در عین این که غیبت براى ترس از کشته شدن است، براى امتحان کردن بندگان و معتقدین به آن حضرت نیز میباشد، که این هم جاى استبعاد ندارد، به عبارت دیگر فرضیّه ترس از کشته شدن در تمام موارد دیگر نیز جارى است.
۲. سخن شهید صدر در معناى غیبت به دو صورت ناشناسى (مردم او را میبینند ولى نمیشناسند) و ناپیدایى (جسم و شخص او دیده نمیشود) و بنا کردن مسأله ى ازدواج را بر ناشناسى، سخن جامع و فراگیرى نیست، چون نمیتوانیم به ناشناسى به تنهایى و یا به ناپیدایى آن حضرت قطع پیدا کنیم، چرا که ممکن است آن حضرت گاهى ناشناس باشد و گاهى ناپیدا، همانطور که این برداشت از روایات نیز قابل استفاده است.[۵۲]
۳. شهید صدر معتقد است زنى که لیاقت و شایستگى و به اصطلاح هم کفو آن حضرت باشد در عالم وجود ندارد، صدور این سخن از ایشان جاى تعجب است، چرا که زنان شایسته و بایسته با فضائل اخلاقى و معنوى بالا در هر دورهاى وجود داشته و هست، زنانى همچون حضرت مریم(علیها السلام) و آسیه همسر فرعون که در قرآن کریم الگوى دیگران شمرده شده اند [۵۳] و یا مانند حضرت خدیجه همسر پیامبر گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله وسلم) بوده اند و هستند، و از سوى دیگر در روایات وارده در شأن و خصوصیات اصحاب و یاران خاصّ امام زمان(علیه السلام) آمده است که پنجاه نفر آنان زن میباشند.[۵۴] آیا این گونه زنان که لیاقت واقع شدن در زمره اصحاب خاص را دارند، و محرم خیلى از اسرار هستند، لیاقت همسرى آن حضرت را ندارند؟ چه مانعى دارد که امام(علیه السلام) از میان آنان زنى را به همسرى برگزیند؟
۴. به نظر میرسد که ازدواج آن حضرت به صورت ناپیدایى امرى ممکن باشد برخلاف شهید صدر که آن را غیر ممکن میداند، زیرا ناپیدایى امرى همیشگى براى امام(علیه السلام) نیست، و از سوى دیگر همانطور که براى همراهان و خواصّ غائب نیست [۵۵] براى همسر خود نیز میتواند غائب نباشد.
نتیجه گیرى:
کسانى که می گویند حضرت مهدى(علیه السلام) ازدواج نکرده است، تنها دلیلشان فلسفه ى غیبت است، که آنهم ترس از کشته شدن و افشاء سرّ امام است.
ولى با توجّه به موارد دیگر در فلسفه ى غیبت که در طول یکدیگر بودند نه در عرض، این امر نمیتواند مانع ازدواج آن حضرت باشد، گرچه در این بحث فقط به عدم اثبات مانع پرداخته شده است. چون اثبات عدم المانع نیاز به اطلاعاتى کافى و جامع و احاطه ى کامل بر زندگى شخصى آن حضرت دارد، و این نیز در حدّ توان ما نیست.
از سوى دیگر در مباحث تحقیقى و علمی نیاز به دلیل داریم، و براساس مدارک و ظواهر به نتیجه میرسیم، بنابراین، گرچه با وجود این گونه مدارک، ازدواج آن حضرت امرى ممکن است، ولى نمیتوانیم با قطع و یقین به آن حکم کنیم، همان طور که نمیتوانیم به عدم ازدواج قطع پیدا کنیم.
.
آیا سکوت بهتر نیست؟
ـ نظریّه سوّم:
گروهى دیگر می گویند نباید به اینگونه مباحث پرداخت و نهایتاً باید توقّف کرد، و در جواب این نوع سؤالات کلمه «نمیدانم» و «نمیدانیم» را بر زبان جارى می کنند، چرا که اصل ازدواج یا عدم ازدواج حضرت جزء اعتقادات ما نیست، زیرا در مباحث اعتقادى ما نیامده است که باید معتقد شویم به امام زمانى که ازدواج کرده یا نکرده است، این نوع موضوعات از مسائل شخصى است که معمولا در روایات نیامده و کسى هم به آن نپرداخته است، حتّى امام عسکرى(علیه السلام) نیز در رابطه با ازدواج فرزندش چیزى نفرموده است.
نگاه اجمالى به تاریخ غیبت صغرى و کبرى حاکى از وجود نداشتن چنین مسائلى است، و حتّى کسانى که توفیق لیاقت ملاقات با آن حضرت را یافتهاند، هیچگونه سؤالى درباره ازدواج آن حضرت از آنها صادر نشده است، و غالباً به دلیل مشکلات فراوان یا نیازهاى مادّى و معنوى و یا پرسیدن مسائل علمی از این گونه سؤالات غافل بودهاند، گرچه اساساً سؤال نکردن از ازدواج طبیعى است چرا که خیلى اوقات پیش میآید که سالها با اشخاص و دوستان زیادى آشنا هستیم ولى لزومی نمیبینیم که از زندگى شخصى او سؤال کنیم، مثلا بگوییم آیا همسر دارید؟ اگر دارید دختر چه کسى است؟ آیا فرزند دارید؟ جنسیّت آنها چیست؟ و… لذا اساساً لزومی ندارد که از این گونه امور مطّلع شویم و این مسائل در زندگى ما نیز هیچ تاثیرى ندارد، و به دلیل اطّلاع نداشتن مورد مؤاخذه قرار نمیگیریم.
نقد و بررسى:
درست است که اینگونه مسائل جنبه شخصى دارند، و دانستن یا ندانستن آن تأثیرى در زندگى ما ندارد، ولى امامان ما مانند انسانهاى عادى نبوده اند که بىتفاوت از کنارشان بگذریم، زیرا آنها هادیان و رهبران دینى و اجتماعى مردم هستند که طبق نصوص متعدّد از آیات و روایات، داراى مقام عصمت و مصونیّت از خطا و اشتباه می باشند.
لذا دوستان و شیعیان آن حضرت دوست دارند سیره و روش آن امام را در مسائل خانوادگى و شخصى نیز بدانند و به ابهامات و یا سؤالات احتمالى ذهن خویش پاسخى مناسب بدهند. و این مسأله مختص به امام مهدى(علیه السلام) نیست، همانطور که هنوز عدّه اى میپرسند: چرا امام حسن مجتبى(علیه السلام) با جعده ازدواج کرد؟ یا چرا امام جواد(علیه السلام) با امّ الفضل دختر مأمون یعنى کسى که قاتل پدرش بود ازدواج کرد؟ آیا از آنها فرزندى باقى ماند؟ و… امام عصر(علیه السلام) نیز ا ز این قاعده مستثنى نیست، بلکه قضیه برعکس است، و حسّاسیّت در امام زمان(علیه السلام) که مهدى موعود است، و قیام خواهد کرد، و حکومت جهانى را تشکیل خواهد داد، و… بیشتر است.
بنابراین، اساس بحث از زندگانى شخص آن امام مانعى ندارد، گرچه به علّت موقعیّت استثنایى وى که همان در غیبت به سربردن باشد، ما اطّلاع چندانى نداریم. و ناچاریم به همان مقدار از ادلّه و ظواهر و عمومات اکتفاء کنیم
یاد آورى یک نکته:
لازم به یاد آورى است که بحث اصلى ما ازدواج امام زمان(علیه السلام) است، که مطالب مذکور پیرامون همین عنوان است. ولى از مباحثى پیرامون فرزندان و ویژگى هاى همسر آن حضرت که لازمه ازدواج است خوددارى کردیم، و سعى بر این بود که به مقدار نیاز اکتفاء، و از زیاده گویى پرهیز نماییم.
نتیجه گیرى کلّى:
دلایل نظریّه ى اوّل (قائلین به ازدواج آن حضرت) یا مخدوش است و رسا نیست و یا غالباً ناظر به زمان ظهور آن حضرت است، و از بیان ازدواج وى در زمان غیبت ساکت است.
و دلائل نظریّه دوّم (قائلین به ازدواج نکردن آن حضرت) که فلسفه ى غیبت یعنى ترس از کشته شدن بود با احتمالات و ذکر موارد دیگر فلسفه غیبت و این که آن موارد در طول یکدیگرند، نتوانست مدّعاى خود را به طور کامل ثابت کند.
و دلیل نظریّه ى سوّم (قائلین به توقّف) که عدم اعتقادى بودن موضوع و عدم اطّلاع از مسائل شخص آن حضرت بود، با سیر تحقیقات علمی و اشتیاق شیعیان بر اطّلاع از این مسائل و پیدا کردن جوابى براى سؤالات و ابهامات ذهنى خود، سازگار نبود.
بنابراین، با توجّه به عمومات در استحباب ازدواج و مکروه بودن عزوبت و ترک آن در هر حالى و مانع نبودن فلسفه ى غیبت، میتوان نتیجه گرفت که وى ازدواج کرده است، و لازم نیست که این امر باعث افشاء سرّ آن حضرت شود، و با فلسفه ى غیبت منافات داشته باشد، بلکه همسر وى میتواند زنى پاکدامن و خودساخته همچون یاران خاصّ و یا ابدال آن حضرت باشد.
و همچنین لازم نیست که این ازدواج، از نوع دائم آن باشد بلکه با ازدواج موقّت (غیر دائم) نیز میتواند به امر مستحب عمل کند، همانطور که لازم نیست حتماً عمر همسر وى مانند عمر خود آن حضرت طولانى باشد.
و نیز لازمه ازدواج، داشتن فرزند هم نیست که سؤال شود فرزندانش در کجا زندگى میکنند؟ بلکه ممکن است ازدواج کرده باشد ولى داراى فرزند هم نباشد، و نداشتن فرزند نیز براى آن حضرت نقص نیست، چرا که وى میتواند صاحب فرزند شود ولى به دلیل انجام مأموریت الهى و حفظ خود از شناسایى دیگران، میتواند با اختیار خود صاحب فرزند نشود.
پس اگر چه دلیل محکم و قاطعى بر ازدواج آن حضرت در اختیار نداریم، ولى مانعى هم براى ازدواج نمیبینیم، لذا با شواهد و قرائن و عمومات ادلّه استحباب ازدواج میتوانیم معقتد شویم، که آن حضرت ازدواج کرده است.
واللّه اعلم.
: پی‌نوشت‌ها:
۱. مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار،مؤسسه الوفاء، بیروت / ۱۴۰۴.
۲. نورى طبرسى، میرزا حسین، نجم الثاقب، انتشارات مسجد جمکران، چ دوم / ۷۷.
۳. سعادتپرور، على، الشموس المضیئة، نشر احیاء کتاب، چ أوّل / ۸۰، مترجم: سید محمدجواد وزیرى.
۴. حرّ عاملى، محمّد بن الحسن، وسایل الشیعه، مؤسسه آل البیت، قم / ۱۴۰۹.
۵. مکى عاملى، محمّد بن جمال، اللمعة الدمشقیة، ۱۰ جلدى، دار العالم الاسلامی بیروت.
۶. نجفى، محمّد حسن، جواهر الکلام.
۷. طباطبایى یزدى، محمّدکاظم، عروة الوثقى.
۸. طباطبایى، محمّد حسین، شیعه در اسلام، انتشارات جامعه مدرسین، چ دوازدهم / ۷۶.
۹. نعمانى، ابن أبی زینب، الغیبة، انتشارات صدوق.
۱۰. رضوانى، على اصغر، موعودشناسى، انتشارات مسجد جمکران، چ أوّل / ۸۴.
۱۱. سیّد ابن طاووس، جمال الاسبوع، انتشارات رضى، قم.
۱۲. حرّ عاملى، محمّد بن الحسن، اثبات الهداة، ۳ جلدى، مکتبة العلمیة قم.
۱۳. عاملى، جعفر مرتضى، دراسة فی علامات الظهور والجزیرة الخضراء، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی قم ترجمه محمّد سپهرى.
۱۴. تهرانى، آغابزرگ، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، دار الاضواء، بیروت.
۱۵. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ناشران قم، چ أوّل .
۱۶. باقى، محمدرضا، مجالس حضرت مهدى(علیه السلام)، نشر صدر، چ أوّل / ۷۸.
۱۷. طوسى، محمّد بن حسن، الغیبة، انشتارات بصیرتى، چ دوم.
۱۸. صدوق، محمّد بن علیّ، کمال الدین، نشر اسلامی ۲ جلدى.
۱۹. صدوق محمّد بن علیّ علل الشرایع، دار احیاء التراث العربى، چ دوم.
۲۰. صدر، سیّد محمّد، تاریخ الغیبة الکبرى، دار التعارف سوریه.
۲۱. عیاشى، محمّد بن مسعود، تفسر القرآن، نشر علمیه قم.
۲۲. کلینى، محمّد بن یعقوب، اصول کافی، دار التعارف، لبنان.
۲۳. افتخارزاده، سیّد حسن، گفتارهایى پیرامون امام زمان(علیه السلام)، نشر شفق، چ چهارم / ۷۹.
۲۴. سیّد ابن طاووس، الامان، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، قم / ۱۴۰۹ هـ.
۲۵. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، انتشارات جامعه مدرسین، ۴ جلدى، ۱۴۱۳ هـ.
۲۶. إبراهیم بن علیّ، کفعمی، المصباح، انتشارات رضى، قم / ۱۴۰۵ هـ.
