به قلم استاد محمد ناصرعلایی
متن حاضر بررسی است پیرامون حروف مقطعه قرآن کریم،خصوصا سوره مریم(ع)که با حروف «کهیعص»شروع می شود.قسمت عمده این مقاله درباره ارتباط حروف فوق الذکربازندگی امام حسین(ع)وحضرت یحیی است،چراکه تولد،زندگانی وشهادت این دوبزرگواراز بسیاری جهات به هم شباهت دارد.
۲۹سوره ازسوره ۱۱۴گانه قرآن کریم با حروفی آغازمی شود که علی الظاهر نمی توان برای آن معنایی را تعیین کرد.این حروف که مجموعا ۱۴حرف (ا)ازحروف الفبای عربی راتشکیل می دهد به نام حروف مقطعه خوانده شده اند.ازهنگام نزول قرآن همواره مسلمانان به دنبال آن بودند که ازرموز مربوط به حروف مقطعه آگاه شوند ودرهمین راستا سوالاتی ازمعصومین ،علیهم السلام می پرسیدند وآن بزرگواران به تناسب شرایط پرسش کنندگان ومیزان فهم آنان پاسخهایی را می فرمودند.درباره صدرسوره مریم که با حروف «کهیعص»آغاز می شود دوتاویل (۲)بیان شده است که مادربررسی تمامی ۶۰تفسیر شیعه که دراختیاربوده (۳)فهرست وار به آن به آن دو احتمال اشاره می کنیم.هرچندمختصر اختلافاتی دربین آنها دیده می شود که ناشی ازسلائق مفسران می باشد که آن سلیقه ها مبتنی برمیزان ایجاز،اطناب،ذوق ادبی ،عرفانی وعلاقه مندی به اهل بیت ونظایر اینها می باشد.
۱-دربرخی ازروایات درخصوص کهیعص گفته شده است که اینها نماینده اسامی الهی هستند.ابوالمحاسن الحسین بن الحسن جرجانی درتفسیر(۴)کاملترین روایت را در این خصوص آورده است او می نویسد:عبدالله عباس گفت:کهیعص نامی است ارنامهای خداوند متعال ،کلبی گفت:ثنائیست که خدای متعال خودراگفت . سعید جببیر ازعبدالله عباس روایت کردکه ،این حروفی است مشقتق ازنامهای خدای تعالی،کاف ازکریم وکافی وکبیروها ازهادی ویااز رحیم وعین ازعلیم وعظیم وصادازصادق.کلبی گفت :اشارت درکاف آن است که اوبسنده وکفایت کننده خلفانست ودر(ها)راه نماینده بندگانست،ودر(یاء)بخشنده وبخشاینده ومهربانست ودر صاد صادق الوعد وراست کننده وعده آفریدگان.(۵)
تبصره:درتفسیر مواهب علیه (۶)درباره حرف یاءچنین آمده است:چون مبداء هیچ یک از اسماء الهی حرف یاواقع نشده گویند ایمائی است بی انکه یدالله فوق ایدیهم ودرباب آورده که یامن لیجر ولایجار علیه(۷)
۲-درتاویل کهیعص مساله کربلا وصبر ومقاومت اهل بیت ،علیهم السلام،نیز بیان شده است .سید ابراهیم بروجرودی درتفسیر خود(۸)متن روایتی را به طور کامل آورده است که متن عربی آن درتفسیر صافی (۹)نیزبه طور کامل ذکرشده است .درآنجا می خوانیم ابن بابویه ازسعد بن عبدالله قمی روایت کرده است.در آنجا می خوانیم:خود امام حسن عسگری علیه السلام شرفیات شدم.به من فرمود ای سعد از ملاقات بامن هدف ومقصودی هم داشتی ؟عرض کردم احمد بن اسحق مرا به زیارت حضرتت تشویق نمود که درک محضر شریف نموده واگر اجازه فرمائید مسائلی هم دارم بیان کنم.اشاره به طفلی که درحضور مبارکش بود نموده وفرمودند هرچه می خواهی ازنور دیده ام که امام دوازدهم مسلمین است سوال کن . به آن گوهر پاک توجه کردم،پرسیدم ای فرزند رسول خدا مرا از تاویل کهیعص مطلع بفرمائید فرمود :این حروف ازاخبار غیبیه است وخداوند با اشاره به آن حروف حوادث مربوط به زکریا علیه السلام را برای پیغمبر خود اعلام وسپس قصه اورا بیان می فرماید که زکریا از خداوند درخواست نمود که اسماءخمسه طیبه را به تعلیم دهد.جبرئیل نازل شد واسماء را به زکریا تعلیم نمود.روزی در مقام مناجات عرض کرد:پروردگاراچه مصلحتی است که هروقت من نام محمد ،صلی الله علیه واله وسلم وعلی وفاطمه وحسن،علیهم السلام ،رابه یاد می آورم خوشحال شده وهم وغم خود را فراموش می کنم وچون نام حسین علیه السلام رامتذکر می شوم تمام غم وغصه عالم به دلم می نشیند وبی اختیار اشکم جاری می شود.خداوند حادثه حضرت سید الشهدا را برای زکریا بیان می فرماید:کاف اشاره به کربلای حسین علیه السلام و(ها)رمزی ازهلاکت آن جناب وفرزندان ویارانش و(یا)اشاره از یزید ملعون و(عین)حکایت از عطش و(صاد)صبرآن بزرگوار می رساند.
زکریا چون واقعه جانگداز کربلا راشنیدچنان متاثر شد که تا سه روز ازمصلای خویش خارج نشد،گریه زیادی نمود واز خداوند درخواست کردکه:مرانیز فرزندی کرامت فرما تامایه روشنی چشم بوده ومانند حسین علیه السلام شهادت نصیبش گردان ومرا چون محمد (ص)به مصیبت اومبتلا ساز.خداوند دعایش مستجاب ویحیی رابه او عطا فرمود وشهادت را نصیب او گردانید واو هم چون حسین (ع)شش ماهه به دنیا آمد.(۱۰) آنچه گفته شد حاکی ازآنست که اولا درقران به حادثه کربلا نیز توجه شده است،ثانیا اخبار امام حسین (ع)نزد پیامبران پیشین هم بوده است وثالثا عظمت حادثه کربلا ومصیبتهای وارده برخاندان امام حسین (ع)،به قدری عظیم بوده که هر شنونده ای را به گریه وزای وا می داشتند ورابعا آن مصیبتها بی نظیر بوده وخامسا محتوای حوادث کربلا قداست قابل توجهی دارد.
ارتباط محتوای سوره باحروف مقطعه مذکر ودرصدرآن که دراکثر سوره قابل ملاحظه است دراین سوره نیز مراعات شده است ،مساله کربلا با یحیی (ع)،ارتباط وتشابه جالب توجه دارد،که ماذیلا دردوقسمت این ارتباط رابیان کرده ومستندات آنرا می آوریم.۱-ولادت امام حسین ویحی،علیه السلام ،شبیه هم بوده،درمقایسه بین آیه رضاع (۱۱)که مدت شیردادن را دوسال تمام تعیین کره است ودو آیه ای (۱۲)که مدت حمل ورضاع راسی ماه می داند معلوم می شودکه حداقل شش ماه تمام است .زیرا مدت شیر دادن معلوم ومجموع مدت بارداری وشیردادن نیز سی ماه تعیین شده است . با کسر این دو عدد از یکدیگر حداقل دوره حمل متولد می شوندتولدشان درمقایسه با دیگران بسیار نادرست است وجلب توجه می کند.در روایات اسلامی این ویژگی برای امام حسن (ع) ذکر وتصریح شده است که تنها امام حسین ویحیی،علیهما السلام،این ویژگی را داشته اند(۱۳).گرچه دربعضی روایات به جای حضرت یحیی حضرت عیسی رانام برده اند(۱۴)ولی دونکته قابل توجه است اولا روایات فراوان دیگری وجود دارد که مدت دوران جنینی عیسی رانیم ساعت،یکساعت،هفت ماه وهشت ماه وغیره ذکرکرده اند.(۱۵)وثانیا داستان عیسی ویجیی علیهما السلام وتولد شگفت انگیز هردو درسوره مریم آمده است که با حروف مقطعه مذکور آغاز شده است وهماهنگی صدر ومحتوای سوره را می رساند. در المیزان(۱۶)دو روایت امده که محتوای آن دو روایت نشان می دهد که درزمان عمر وعثمان نیز دوزن شش ماهه وضع حمل کرده اند که با قضاوت علی (ع)،از رجم بی مورد آن دو زن جلوگیری شده.علی هذا انحصار یحیی وامام حسین (ع) درچگونگی تولد به مدت شش ماه مخدوش می شود.درحالیکه با توجه به روایتی دیگر ابهام این نکته رفع می گردد.درآن روایت می خوانیم که آنانی که شش ماه متولد شده اند زندگی نکردند وازجهان رفتند.(۱۷)ویا اینکه اگرمتولد شوند ناقص الخلقه می شوندویا نگهداری آنها تا پایان دوران نوزادی تحت تدابیر خاص پزشکی ویا دستگاههای مخصوص است.
۲-شهادت امام حسین ویحیی علیهم السلام دریک راستا بود.سریحیی (ع)بخاطر جلوگیری ازمنکری ازتنش جدا شد وامام حسین (ع)،نیز برای انجام فریضه امربه معروف ونهی ارمنکر (۱۸)سرش بالای نیزه قرارگرفت واهل بیتش به شهادت رسیدوحرمش به اسارت برده شد.هرچند منکر موجود درزمان امام حسین(ع)،و دلاوریهای او وخانواده اش نسبت به موارد
محرم ماه شناخت منکرات ورفع آنهاست
مشابه یحیی (ع)،قابل مقایسه نیست که او عظمتی خاص دارد.غالب مورخان مسلمان وهمچنین منابع معروف مسیحی جریان این شهادت را چنین نقل کرده اند:یحیی(ع)،قربانی روابط نامشروع یکی از طاغوتهای زمان خود با یکی ازمحارم خویش شد.به این ترتیب که «هیرودیس»(۱۹)پادشاه هوسباز فلسطین عاشق «هیرودیا»دختر برادر خود شد وزیبایی وی دل او را در گروعشقی آتشین قرارداده،لذا تصمیم به ازدواج با اوگرفت.این خبر به پیامبربزرگ خدایحیی (ع)،رسید. اوصریحا اعلام کرد که این ازدواج نامشروع است ومخالف دستورات تورات می باشدومن به مبارزه با چنین کاری قیام خواهم کرد.سروصدای این مساله درتمام شهرپیچید وبه گوش آن دختر «هیرودیا»رسید.او که یحیی را بزرگترین مانع راه خویش می دید.تصمیم گرفت دریک فرصت مناسب از وی انتقام گیرد واین مانع را از سر راه هوسهای خویش برداردارتباط خودرا با عمویش بیشتر کرد وزیبایی خود را دامی برای او قرار داد وآنچنان در وی نفوذ کرد که روزی «هیرودس»به او گفت هرآرزویی داری ازمن بخواه که منظورت مسلما انجام خواهد یافت. هیرویادگفت: من هیچ چیز جز سریحیی را نمی خواهم زیرا او نام من وتو را بر سرزبانها انداخته وهمه مردم به عیبجویی ما نشسته اند.اگر می خواهی دل من آرام شود وخاطر شاد گردد باید این عمل را انجام دهی .هیرودس که دیوانه وار به ان زن عشق می ورزید بی توجه به عاقبت این کار تسلیم شدوچیزی نگذشت که سر یحیی را نزد آن زن بدکاره حاضر ساختند.(۲۰)درباره آن زن که چه کسی بوده بین مورخان اختلاف است؛
امام حسین علیه السلام :یکی از اهدفهای
قیام من،مبارز با اعمال ننگین طاغوت
زمان ،یزید است
گروهی وی را دخترخواهر شاه وگروهی وی را دخترزن بد کاره ای می دانستند که مرتبا نزد پادشاه بود تا آنکه پیر شد وپادشاه به دختروی چشم طمع داشت(۲۱).به هرحال پای منکری درمیان بود که یحیی به مقابله با آن پرداخت اما به شهادت رسید وبعد از شهادت او یک قطره ازخون آن پیامبر معصوم روی زمین ریخت واین قطره خون جوشش کرد وبالا آمد،مردم خاک روی آن ریختند ولی خون همچنان بالا آمدوهرچه روی ان ریختند ازجوشش نایستاد،تاتل بسیار بزرگی شد ولی بازهم جوشید وپیوسته می جوشید تا پس از گذشتن آن قرن،خدای تعالی «بخت نصره»(۲۲)رابر آنها مسلط کرد وهفتاد هزارنفر یا بیشتر از آنها را کشت تا وقتی که آن خون از جوشش ایستاد.(۲۳). در روایتی امام حسین شهادت خود را با حضرت یحیی (ع) مقایسه می کند ومی فرماید:از پستیهای دنیا اینکه سر یحیی بن زکریا را به عنوان هدیه برای زن بد کاره ای از زنان بنی اسرائیل بردند.یعنی شرایط من ویحیی ازاین نظر نیز مشابه است چرا که یکی از هدفهای قیام من مبارزه با اعمال ننگین طاغوت زمانم یزیداست(۲۴)پس بر مسلمانان است که به پیروی از انبیاءسلف به ویژه یحیی بن زکریا وامام حسن (ع)علیه منکرات خصوصا بزرگترین آنها برپا خیزند وفریضه امر به معروف ونهی از منکر را ترک نکرده وبه وسیله این فریضه ،فرایض دیگر الهی را برپا دارند.محرم ماه شناخت منکرات ورفع آنهاست .مبادا مراسم منکر شناسی خود موجب اشاعه منکرات شود،ودستجات عزاداری به اعمالی دست زنند که دل هر شیعه ای را لرزانده وامام حسین(ع) ناراضی شود.
سلام علیهما یوم ولدا ویوم قتلا ویوم ببعثان حیا.
پی نوشتها:
۱-همه آن حروف دراین جمله جمعند «صراط علی حق نمسکه»
۲- تاویل علم به واقعیات خارجی قران اعم از دنیوی واخروی می باشد که مخصوص خداست .انسان هرقدر دانا وتوانا باشد آینده های قران را به طور تفصیل نخواهد دانست مگر انکه خدا اورا آگاه سازد. آل عمران آیه ۷
۳-۱۷تفسیر از۶۰تفسیری که به انها مراجعه شده به تفسیر سوره مریم نپرداخته اند.بنابراین در۴۳تفسیر مورد مطالعه قرارگرفته است.
۴-تفسیر گازر-ج۶ص/۵
۵-باکمی تفاوت درتفاسیر ذیل نیز ذکرشده است:مجمع البیان-ج۱۵ص۱۴۳،روض الجنان ج۱۳ص۶،مواهب عله ج۳ص۲،المیزان ج۱۴ص۲۶،مخزن العرفان ج۱۰ص/۹۴،آسان ج۱۱ص/۵۴،روان جاوید ج۳ص/۴۵۹،منهج الصادقین ج۵ص۳۹۲،شریف لاهیجی ج ۳ص۱،اثنی عشری ج ۸ص ۱۴۰،جامع ج۴ص ۲۳۹،خسروی ج۵ ص/۲۹۱،اطیب البیان ج۸ص ۴۱۴،قعی ج ۲ص /۴،تبیان ج۷ص۱۱۰،صافی ج۳ص ۲۷۲،الرمان ج ۴ص /۲،نورالثقلین ج ۳ ص ۳۲۰،المعین ج ۲ص/۷۸۵
۶-به تفسیر حسینی نیز مشهور است. کما الدین حسینی واعظ کاشفی ج۱۳ص/۳۰
۷-در تفاسیر منهج الصادقین ج۵ص۳۹۲،مخرن العرفان ج۱۰ص ۹۴،نیز با کمی تفاوت به این نکته اشاره شده است .
۸-جامع-ج۴ص۲۳۹
۹-فیض کاشانی –ج۳ص/۲۷۲
۱۰-با کمی تفاوت در تفاسیر ذیل نیز ذکر شده است:روض الجنان ج۲۳ص /۶،شریف لاهیجی ج۳ص ۱،اثنی عشری ج۸ص۱۴۰،جامع ج۴ص/۲۳۹،آسان ج۱۱ص۵۳،روان جاوید ج۳ص ۴۵۹،احسن الحدیث ج۶ص۳۰۴ صافی ج۳ص۲۷۲،اطیب البیان ج۸ص۴۱۴،البرهان ج۴ص۲،بیان السعاده ج ۲ص/۱،مقتضیات الدرج ۷ص /۲،الحدیدج۴ص ۳۷۱
۱۱-سوره بقره-۲۳۳
۱۲-لقمان-۱۴-،احقاف-۱۵
۱۳-منتهی الامال –شیخ عباس قمی ،ص/۳۳۹
۱۴-همان سند
۱۵-تاریخ انبیا-سید هاشم رسولی محلاتی ص /۲۹۷
۱۶-علامه طباطبایی-ج۱۸ص/۳۱۴
۱۷-تاریخ انبیا-سید هاشم رسولی محلاتی ص/۲۹۷
۱۸-مسلما به خاطر خوشگذرانی قیام نکردند بلکه منحصرا برای اصلاح انت جدم قدم کردم ومی خواهم امربه معروف ونهی از منکر کنم و…سخنان حسین بن علی (ع)ازمدینه تا کربلا-محمد صادق نجمی ص۳۲
۱۹-تاریخ طبری مقوم ابوالقاسم پاینده-جلد دوم ص ۵۰۷
۲۰-تفسیر نمونه –آیت الله مکارم شیرازی-ج۱۳ص۲۹/۳۰
۲۱-تاریخ انبیا-سیدهاشم رسولی محلاتی ص۲۸۴
۲۲-این فرد بخت النصر معروف نیست وبه گفته مسعودی خواهرزاده او می باشد.درتاریخ طبری نام آن پادشاه فردوس یکی از پادشاهان بابل آمده است. با اهل بابل به سوی آنها رفت و وارد شام شد ونبوزاذان فیدار برآنان مسلط کرد واهل بیت المقدس به او دروغ گفتند که فرمانده سپاه تعدادزیادی از آنان را کشت،انگاه به او داستان یحیی را گفتند وبا دعای نبوزاذان فیدا خون یحیی جوشش ایستاد،مفصل آن را در تاریخ طبری جلد دوم صفحات ۵۰۷ الی ۵۱۰ مطالعه کنید.
۲۳-تاریخ النبیا-سید هاشم رسولی محلاتی ص۲۸۶
۲۴-نمونه-آیت الله مکارم شیرازی ج۱۳ص۳۰
یکشنبه ۲ شهریور
۲۴ آگوست ۲۰۲۰
محرم ۱۴۴۲
